محمد بن ابراهیم نعمانیابن ابی زینب محمد بن ابراهیم نعمانی (د ۳۶۰ق/۹۷۱م)، متکلم، مفسر و محدث شیعی بود. ۱ - معرفی ابن ابی زینبابْنِ اَبی زِینَب، ابوعبدالله محمد بن ابراهیم نعمانی، کاتب (د ۳۶۰ق/۹۷۱م)، متکلم ، مفسر و محدّث شیعی.تاریخ تولد وی معلوم نیست. زادگاه او را برخی شهر نُعمانیه مصر یا یمن و یا حجاز دانسته‌اند، [۱]
حسن مامقانی، ج۲، ص۵۵، تتقیح المقال، نجف، ۱۳۵۲ق.
اما آنچه درست می‌نماید این است که نعمانی از شهر نعمانیه عراق (در میان واسط و بغداد ) بوده است. از زندگی وی همین اندازه معلوم است که در ۳۱۳ق/۹۲۵م به شیراز آمده و در آن شهر از ابوالقاسم موسی بن محمد اشعری قمی حدیث آموخته و در قم احتمالاً از علی بن حسین بن بابویه (د ۳۲۹ق/ ۹۴۱م) حدیث شنیده است. پس از آن به بغداد سفر کرده و در آن‌جا از عالمان و محدّثان و فقیهان بنامی چون محمد بن همام اسکافی ، احمد بن محمد بن سعیدبن عقدة کوفی (د ۳۳۳ق/۹۴۵م) و محمد بن یعقوب کلینی (د ۳۲۹ق) حدیث فرا گرفته است. پس از چندی از بغداد آهنگ سفر به شام کرده و در ۳۳۳ق در طبریه (از شهرهای اردن) از محمد بن عبدالله طبرانی و عبدالله بن عبدالملک بن سهل طبرانی حدیث شنیده و پس از آن در شام از محمد ابن عثمان بن علان دهنی بغدادی حدیث آموخته و در سالهای پایانی روزگارش به حلب که شهری شیعی نشین بوده است، رفته و تا پایان زندگی در آن‌جا مانده و در همان‌جا به نشر حدیث و معارف شیعی پرداخته و در شام درگذشته است. [۵]
علی‌اکبر غفاری، ج۱، ص۱۴- ۱۸، مقدمه بر غیبت ابن ابی زینب.
۱.۱ - سایر اساتیدنعمانی در ایران و عراق و شام، افزون بر مشایخ و استادان یاد شده، از این کسان نیز بهره برده است: احمد بن نصر بن هوذة باهلی ، ابوعلی احمد بن محمد بن یعقوب بن عمار کوفی ، حسین بن محمد باوری ، سلامة ابن محمد بن اسماعیل ارزنی ، عبدالعزیز بن عبدالله بن یونس موصلی ، عبدالواحد بن عبدالله بن یونس موصلی ، علی بن احمد بندنیجی ، محمد ابن حسن بن محمد جمهور قمی و محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری . [۶]
علی‌اکبر غفاری، ج۱، ص۱۶-۱۷، مقدمه بر غیبت ابن ابی زینب.
۱.۲ - ابن عقدة کوفی و کلینی از اساتید نعمانینعمانی بیش از همه از ابن عقدة کوفی و کلینی بهره گرفته است. از تعداد حدیثهایی که او از ابن عقده در کتاب غیبت خود نقل کرده و نیز جملات احترام آمیزی که در مورد وی آورده [۷]
ابن عقده، ص ۳۹.
، پیداست که از این استاد تأثیر بسیار پذیرفته است.وی از شاگردان بسیار نزدیک و مورد اعتماد کلینی به شمار می‌آمد. کاملاً روشن نیست که وی هنگامی که محمد بن یعقوب کلینی در ری می‌زیست با او بوده و یا هنگامی که وی در اواخر زندگی در بغداد به سر می‌برده، از او بهره گرفته است، ولی با توجه به اینکه در منابع تاریخی از دیدار نعمانی از ری یاد نشده و همچنین قطعی است که در روزگاری که محمد بن یعقوب در بغداد بوده، نعمانی هم در آن شهر می‌زیسته است، می‌توان گفت که نعمانی در بغداد از محضر کلینی بهره برده است. وی کافی کلینی را نوشته و از این رو به کاتب شهرت یافته و نسخه او به «نسخه کافی نعمانی» مشهور شده است. ۱.۳ - توصیف نعمانی در کتب رجالنخستین کسی که، هر چند به اختصار، از نعمانی یاد کرده و موقعیت وی را باز گفته، نجاشی ، (د ۴۵۰ق/۱۰۵۸م) است که در کتاب رجال خویش او را ستوده است. او نعمانی را از بزرگان شیعه ، عظیم القدر، شریف المنزله، صحیح العقیده و کثیر الحدیث دانسته است . مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق/۱۶۲۷- ۱۶۹۸م) نیز او را از فقهای بزرگ شمرده و فاضِل کامل‌ِ پرهیزگار خوانده است. ۱.۴ - ناقلان حدیث از نعمانیکسانی که از نعمانی حدیث نقل کرده‌اند، اندکند: یکی از کسانی که از او حدیث آموخته و نقل کرده ابوالحسین محمد بن علی شجاعی کاتب است که در حلب روزگاری نزد وی بوده و کتاب غیبت استادش را نگاشته است دیگری ابو غالب زراری (د ۳۶۸ق/ ۹۷۸م) است که او را دیده و از وی حدیث نقل کرده است. ۱.۵ - آثارمهمترین آثاری که به ابن ابی زینب منسوب است، این‌هاست: الغیبة ، الرد علی الاسماعیلیة ، الفرائض ، التفسیر و التسلی . کتاب تفسیر او همان است که سید مرتضی آن را تلخیص کرده و با عنوان المحکم و المتشاب ه تدوین نموده است. [۱۴]
عباس، قمی،ج۱، ص۳۷۷، فوائد الرضویة، تهران، ۱۳۲۷ش.
مشهورترین اثر نعمانی کتاب غیبت اوست که اخیراً به فارسی ترجمه شده و همراه با متن به چاپ رسیده است (نک: مآخذ همین مقاله). این کتاب که در ۳۴۲ق/۹۵۳م در حلب تألیف شده، دارای ۲۶ باب و ۴۴۵ حدیث است و ظاهراً نخستین کتابی است که در موضوع غیبت مهدی منتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف نگاشته شده است. [۱۵]
حسن صدر، ج۱، ص۳۳۶، تأسیس الشیعة، بغداد، ۱۳۷۰ق.
۱.۶ - کتاب الغیبه نعمانیدر نیمه اول سده ۴ق/۱۰م که غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به درازا کشید و به ویژه پس از درگذشت ابوالحسن صیمری (۳۲۹ق/۹۴۰م)، آخرین نفر از نایبان چهارگانه امام و پایان دوره غیبت صغری، آشفتگی فکری و تزلزل اعتقادی بسیاری در شیعیان پدید آمد و بسیاری به شک و دودلی دچار شدند و برخی به اعتراض و حتی انکار برخاستند. نعمانی که در این روزگار می‌زیست، برای استحکام بخشیدن به بنیادهای فکری تشیع و نیز برای پاسخگویی به نیازهای اعتقادی شیعیان در امر امامت و راز غیبت امام دوازدهم کتاب غیبت را تألیف کرد. این کتاب شامل روایات نقل شده از پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم‌السلام در موضوع غیبت و بحثهایی در همین موضوع است. نعمانی در مقدمه کتاب به اوضاع و احوال آن روزگار و انگیزه خود در تدوین کتاب غیبت اشاراتی دارد. ۲ - فهرست منابع(۱) ابن ابی زینب، محمد، غیبت، ترجمه جواد غفاری، تهران، ۱۳۶۳ش. (۲) ابوغالب زراری، احمد، رساله آل اعین، به کوشش محمدعلی ابطحی، اصفهان، ۱۳۹۹ق. (۳) اردبیلی، محمد، جامع الرواة، بیروت، ۱۹۸۳م. (۴) افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی و محمود مرعشی، قم، ۱۴۰۱ق. (۵) حلی، حسن بن علی، رجال، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۴۲ش. (۶) خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، بیروت، ۱۳۹۰ق. (۷) علامة حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الافوال فی معرفة الرجال، تهران، ۱۳۱۱ق. (۸) غفاری، علی‌اکبر، مقدمه بر غیبت ابن ابی زینب. (۹) قمی، عباس، فوائد الرضویة، تهران، ۱۳۲۷ش. (۱۰) مامقانی، حسن، تتقیح المقال، نجف، ۱۳۵۲ق. (۱۱) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۹۸۳م. (۱۲) نجاشی، احمد، رجال، به کوشش شیخ علی محلانی حائری، تهران، ۱۳۱۷ق. (۱۳) نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۲۱ق. (۱۴) صدر، حسن، تأسیس الشیعة، بغداد، ۱۳۷۰ق. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ابی زینب»، شماره۸۱۸. |